Μέχρι λίγο πριν αρχίσουν να σκάνε οι βόμβες στην Ουκρανία, η πιο πολυπόθητη πρόσκληση στο καλαντάρι των γερμανικών εταιρειών ήταν ένα: Tσάι με τον Vladimir Putin.
Από τους Matthew Karnitschnig and Nette Nöstlinger/Politico
Η ετήσια συγκέντρωση —στην κατοικία του προέδρου στο Σότσι ή στο Κρεμλίνο— πρόσφερε στους Γερμανούς CEOs μια σπάνια ευκαιρία να μιλήσουν με τον Ρώσο ηγέτη, να ακούσουν την άποψή του για τις διεθνείς εξελίξεις και, ναι, να μιλήσουν για τις δικές τους εταιρείες με έναν από τους πιο ισχυρούς ανθρώπους στον κόσμο.
Η φετινή συγκέντρωση, η οποία είχε προγραμματιστεί για τις αρχές Μαρτίου μέσω zoom, θα ήταν περισσότερο μία συνάντηση συζήτησης για την κρίση, αλλά ακυρώθηκε καθώς η Ρωσία προετοίμαζε την εισβολή στην Ουκρανία. Το ότι κορυφαία στελέχη, από εταιρείες τόσο διαφορετικές όπως η Volkswagen και η Metro, ήταν πρόθυμοι να συνεργαστούν με τον Putin υπογραμμίζει μια σημαντική πραγματικότητα σχετικά με τους περίπλοκους εμπορικούς δεσμούς της Γερμανίας με τη Ρωσία: Περιελάμβαναν πολλά περισσότερα από μόνο το φυσικό αέριο.
Καθώς το Βερολίνο προσπαθεί για άλλη μια φορά να βάλει φρένο στην θέληση των συμμάχων να θέσουν εμπάργκο στο ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο, δεκαετίες διαπλοκής μεταξύ της γερμανικής επιχειρηματικής και της ρωσικής πολιτικής τίθενται υπό αυξημένο έλεγχο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον: Ο ρόλος των γερμανικών εταιρειών στην απόκρουση των προσπαθειών αντιμετώπισης της ρωσικής επιθετικότητας.
Πέρα από το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο, οι συναλλαγές της Γερμανίας με τη Ρωσία εκτείνονται από τη Mercedes έως το μούσλι. Το συνολικό εμπόριο με τη Ρωσία ανήλθε σε 60 δισεκατομμύρια ευρώ πέρυσι, καθιστώντας τη χώρα τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Γερμανίας από το πρώην σοβιετικό μπλοκ εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ένα εντυπωσιακό επίτευγμα όταν πρόκειται για ένα κράτος που αντιμετωπίζει δυτικές κυρώσεις από το 2014.
«Πάντα κάνατε ό,τι καλύτερο μπορούσατε για να υποστηρίξετε τους ρωσο-γερμανικούς εμπορικούς και οικονομικούς δεσμούς», είπε ο Putin στους Γερμανούς επισκέπτες του στη συνάντησή τους στο Κρεμλίνο το 2016, παρά, σημείωσε, «τα γνωστά προβλήματα».
Περίπου δύο μήνες πριν από τη συνάντηση, οι ρωσικές δυνάμεις είχαν κατηγορηθεί ότι στόχευαν σκόπιμα αμάχους σε αεροπορικές επιδρομές στη Συρία, όπου είχαν παρέμβει για να στηρίξουν το βάναυσο καθεστώς του Bashar Assad. Μόλις δύο χρόνια νωρίτερα, η Ρωσία είχε προσαρτήσει την Κριμαία και είχε εξαπολύσει πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία.
Μέχρι τον Απρίλιο του 2016, όταν ο Putin συνάντησε τα γερμανικά στελέχη, τα «γνωστά προβλήματα» στοιβάζονταν τόσο ψηλά όσο και οι σοροί των αμάχων.
«Στρέψου Ανατολικά»
Η αποφασιστικότητα της Γερμανίας να συναλλάσσεται με τη Ρωσία είναι σε μεγάλο βαθμό έργο μιας ελάχιστα γνωστής, αλλά με μεγάλη επιρροή οργάνωσης γνωστής ως Ost-Ausschuss, η οποία μεταφράζεται κατά λέξη ως «Ανατολική Επιτροπή» και η αποστολή της οποίας αφορά σχέσεις εξωτερικού εμπορίου.
Στεγασμένος πάνω από ένα μικρό αρτοποιείο και σούπερ μάρκετ σε μια πολυσύχναστη λεωφόρο στο κέντρο του Βερολίνου, ο όμιλος έχει λειτουργήσει ως ο κύριος βραχίονας λόμπι των γερμανικών επιχειρήσεων στην Ανατολική Ευρώπη από τότε που ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1950, κατόπιν εντολής του Ludwig Erhard, του Γερμανού υπουργού Οικονομίας που ήταν ο εγκέφαλος της μεταπολεμικής οικονομικής αναζωπύρωσης της χώρας.
Ακόμη και όταν η Γερμανία προσπαθούσε να ξεθαφτεί από τα ερείπια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ηγέτες της είδαν οικονομικές ευκαιρίες στο νεοσύστατο ανατολικό μπλοκ και όχι μόνο. Η Ανατολική Επιτροπή εξασφάλισε εμπορικές συμφωνίες για τη Γερμανία τη δεκαετία του 1950 με τη Ρουμανία και την Κίνα και στη δεκαετία του 1970 έπαιξε κεντρικό ρόλο στη διαπραγμάτευση συμφωνιών φυσικού αερίου με τη Σοβιετική Ένωση.
Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, το «Go East» έγινε γρήγορα σύνθημα συστράτευσης της γερμανικής βιομηχανίας, καθώς οι μηχανικοί πίσω από τον οικονομικό κινητήρα της Ευρώπης έψαχναν για νέες αγορές και φθηνό εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό για να διατηρήσουν ζωηρά τα έμβολα της μηχανής τους.
Και τα είχαν καταφέρει υπέροχα. Από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, το γερμανικό εμπόριο με το πρώην ανατολικό μπλοκ είχε στην κυριολεξία απογειωθεί, μετατρέποντας την περιοχή, με επικεφαλής την Πολωνία και την Τσεχική Δημοκρατία, σε εργαστήριο της Γερμανίας και πυλώνα της ευημερίας της.
Το επόμενο μεγάλο πράγμα
Και μετά είναι η Ρωσία. Με πληθυσμό 144 εκατομμυρίων κατοίκων και έκταση τέσσερις φορές μεγαλύτερη από αυτή της ΕΕ, για να μην αναφερθούμε στους τεράστιους φυσικούς πόρους, η Ρωσία υπήρξε το ιερό δισκοπότηρο της Germany Inc. αλλά και πιο πρόσφατα, το δηλητηριασμένο δισκοπότηρό της.
Οι Γερμανοί ηγέτες έχουν εδώ και καιρό περιγράψει τη δέσμευση της χώρας με τη Ρωσία ως ιστορική υποχρέωση. Η αιματηρή ιστορία της Γερμανίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με τη Σοβιετική Ένωση, κατά την οποία έχασαν τη ζωή τους περισσότεροι από 25 εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες, αναφέρεται συχνά από τους Γερμανούς πολιτικούς ως ο λόγος για τον οποίο ενστερνίστηκαν την «αλλαγή μέσω του εμπορίου» (Wandel durch Handel), την άποψη δηλαδή ότι η εμβάθυνση των εμπορικών δεσμών μπορεί να μεταμορφώσει τις διμερείς σχέσεις και να απελευθερώσει τις αυταρχικές κοινωνίες.
Ωστόσο, δεδομένου του εύρους των γερμανικών επενδύσεων στη Ρωσία και της προθυμίας των εταιρειών να επιμείνουν παρά την καταπίεση των Ρώσων πολιτών από τη Μόσχα και την επιθετικότητα της προς τους γείτονες και άλλους, ο κύριος λόγος για την αφοσίωση της Germany Inc. στη Ρωσία ήταν ο πιο προφανής: Χρήματα.
Συνολικά, η Ρωσία αντιπροσωπεύει μόλις το 2,3% του γερμανικού εμπορίου. Αν και αυτό δεν αντιπροσωπεύει την πραγματική εμπορική σχέση μεταξύ των δύο χωρών, το νούμερο βοηθά στο να εξηγηθεί η άσκηση γοητείας της Ρωσίας προς τις γερμανικές επιχειρήσεις.
Για τη γερμανική βιομηχανία, η Ρωσία έμοιαζε πάντα σαν το επόμενο μεγάλο πράγμα — και οι Γερμανοί ήθελαν να είναι εκεί πρώτοι. Επιπλέον, μια ισχυρή παρουσία στη Ρωσία θα μπορούσε μια μέρα να ανοίξει τη δυνατότητα δημιουργίας άμεσων επαφών από εκεί με την Κίνα, μετατρέποντας τη φαντασίωση ενός απρόσκοπτου «ευρασιατικού» οικονομικού χώρου σε πραγματικότητα.
Μετά την ένταξη των χωρών του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας στην ΕΕ στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Ανατολική Επιτροπή -της οποίας τα σχεδόν 350 μέλη περιλαμβάνουν τον όμιλο Siemens, τη χημική εταιρεία BASF και τον κολοσσό βιομηχανικού αερίου Linde- εστίασε τις προσπάθειές της στη βοήθεια των γερμανικών επιχειρήσεων στη ρωσική αγορά.
Μετά από δεκαετίες κομμουνιστικής διακυβέρνησης, η ρωσική οικονομία χρειαζόταν αυτό που κάνει καλύτερα η Γερμανία: Μηχανήματα και εξελιγμένη μηχανική για να εκσυγχρονίσει την οικονομία της.
Πάνω από 3.600 γερμανικές εταιρείες —από τον κολοσσό προϊόντων οικιακής χρήσης Henkel μέχρι τις αυτοκινητοβιομηχανίες BMW και Mercedes— δημιούργησαν καταστήματα στη χώρα. Συνολικά, οι γερμανικές επιχειρήσεις έχουν περίπου 25 δισεκατομμύρια ευρώ σε επενδυμένο κεφάλαιο στη Ρωσία, σύμφωνα με την Bundesbank. Παρά τις κυρώσεις της Δύσης κατά της Ρωσίας, οι επιχειρήσεις ήταν προσοδοφόρες για πολλές γερμανικές εταιρείες. Η BMW κατέγραψε άλμα 10% στις πωλήσεις αυτοκινήτων μόνο πέρυσι, για παράδειγμα.
Δυτικοί υπερασπιστές
Αν ο Putin αντιστεκόταν στην παρόρμηση του να εισβάλει στην Ουκρανία το 2014, οι γερμανικές επενδύσεις θα ήταν σίγουρα πολύ υψηλότερες. Αντίθετα, οι Γερμανοί βρέθηκαν εκτός σε ορισμένους τομείς, συμπεριλαμβανομένων των μηχανημάτων, από τους Κινέζους ανταγωνιστές τους που δεν χρειάστηκε να ανησυχούν για την παραβίαση των κυρώσεων.
Αφού κορυφώθηκε στα 81 δισεκατομμύρια ευρώ το 2012, το εμπόριο της Γερμανίας με τη Ρωσία μειώθηκε σε μόλις 48 δισεκατομμύρια ευρώ το 2016 ως αποτέλεσμα των κυρώσεων. Οι γερμανικές εξαγωγές στη Ρωσία αντιπροσωπεύουν λίγο λιγότερο από το ήμισυ του συνολικού όγκου εμπορίου, ενώ οι γερμανικές εισαγωγές ρωσικής ενέργειας αποτελούν περίπου το ένα τρίτο.
Η δραματική πτώση του ρωσο-γερμανικού εμπορίου εξηγεί γιατί πολλά Γερμανικά στελέχη, ανυπόμονα να αλλάξουν τα πράγματα, όχι μόνο έκλεισαν τα μάτια σε αυτό που σχεδίαζε ο Putin, αλλά έγιναν και κάποιοι από τους πιο ηχηρούς υπερασπιστές του στη Δύση.
Μόνο λίγες μέρες μετά την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία την άνοιξη του 2014, ο τότε Διευθύνων Σύμβουλος της Siemens, Joe Kaeser, μέλος της Ανατολικής Επιτροπής, ταξίδεψε στη Μόσχα για να συναντηθεί με τον Putin.
Από τη στιγμή που επιβλήθηκαν οι πρώτες κυρώσεις στη Ρωσία, μετά την κατάρριψη ενός αεροσκάφους της Μαλαισίας με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους περίπου 300 άτομα, η γερμανική αντίσταση στην ανάληψη περαιτέρω δράσης ήταν έκδηλη.
Όταν οι χώρες της ΕΕ αποφάσισαν για πρώτη φορά να επεκτείνουν τις κυρώσεις τους κατά της Ρωσίας, το 2015, λόγω της προσάρτησης, ο τότε πρόεδρος της Ανατολικής Επιτροπής, Eckhard Cordes, εξέφρασε την απογοήτευσή του σε μια συνέντευξη του σε εφημερίδα, λέγοντας ότι «θέλει πολύ περισσότερο θάρρος από την πλευρά των ηγετών της ΕΕ για να κινηθούν προς την κατεύθυνση της Ρωσίας».
Στις αρχές του 2016, ακριβώς τη στιγμή που η Ρωσία βομβάρδιζε τμήματα της Συρίας, ο νέος πρόεδρος της Ανατολικής Επιτροπής, Wolfgang Büchele, πίεσε για τον τερματισμό των κυρώσεων κατά της Μόσχας. «Πρέπει να βοηθήσουμε να βγει η Ρωσία από την απομόνωση», είχε τονίσει ο Büchele, ο οποίος ήταν επίσης διευθύνων σύμβουλος της Linde, η οποία έχει σημαντικές επενδύσεις στη Μόσχα.
Την ίδια στιγμή, η Ανατολική Επιτροπή ήταν ένθερμος υποστηρικτής του Nord Stream 2, του αμφιλεγόμενου έργου αγωγού φυσικού αερίου κάτω από τη Βαλτική μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας. Πράγματι, το έργο ήταν τέτοια προτεραιότητα για την ομάδα που όταν ο Ρώσος αντιπολιτευόμενος πολιτικός και κριτικός του Putin, Alexei Navalny δηλητηριάστηκε με νευροπαράγοντα το 2020, ο πρόεδρος της Ανατολικής Επιτροπής Oliver Hermes προειδοποίησε για τις τυχόν περαιτέρω κυρώσεις προς τη Ρωσία.
«Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε να εξελιχθεί αυτή η υπόθεση σε μακροπρόθεσμη ένταση στις διμερείς μας σχέσεις και να περιορίσει περαιτέρω τους γερμανο-ρωσικούς οικονομικούς δεσμούς», είχε πει, ενώ ο ηγέτης της ρωσικής αντιπολίτευσης πάλευε για τη ζωή του σε νοσοκομείο του Βερολίνου.
«Αγαπητέ Σεργκέι»
Εκτός από τις δραστηριότητές της στο Βερολίνο, ένα άλλο σημαντικό «φυλάκιο» για την Ανατολική Επιτροπή ήταν το Μόναχο, όπου η ομάδα χρησιμοποίησε το τεράστιο δίκτυό της στις γερμανικές επιχειρήσεις για να προωθήσει μια φιλορωσική ατζέντα στη Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου, την ετήσια συγκέντρωση Αμερικανών και Ευρωπαίων ηγετών και πολιτικών, στελεχών ασφαλείας και στελεχών επιχειρήσεων.
Το MSC, αν και ιδρύθηκε ως φόρουμ ασφαλείας για τη δυτική συμμαχία, επιδίωξε από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου να ενθαρρύνει τον περισσότερο διάλογο με τη Ρωσία (ήταν στο Μόναχο το 2007 όταν ο Putin εκφώνησε μια ομιλία ορόσημο στην οποία επέκρινε τις Ηνωμένες Πολιτείες και τόνισε ότι η Ρωσία απομακρύνθηκε από τη Δύση).
Η Ρωσία συνήθως στέλνει μια μεγάλη αντιπροσωπεία στην εκδήλωση, αποτελούμενη από κυβερνητικούς αξιωματούχους, συμπεριλαμβανομένου του υπουργού Εξωτερικών Sergey Lavrov, και εξέχοντα στελέχη επιχειρήσεων όπως ο Alexey Mordashov, ο πρόεδρος και κύριος μέτοχος της Severstal, της μεγαλύτερης εταιρείας χάλυβα και εξόρυξης της χώρας. Ο Mordashov, σύμφωνα με το Forbes, είναι ο πλουσιότερος άνθρωπος στη Ρωσία, με περιουσία σχεδόν 30 δισεκατομμύρια δολάρια.
Όμως, επίσης πολλά μέλη υψηλού προφίλ της Ανατολικής Επιτροπής -συμπεριλαμβανομένων των Siemens, Linde, BASF και Allianz και Deutsche Bank- έχουν συνδεθεί με το MSC.
Ο Kaeser, ο οποίος συνταξιοδοτήθηκε πέρυσι ως διευθύνων σύμβουλος της Siemens και ο οποίος είναι τακτικός στις συναντήσεις της Ανατολικής Επιτροπής με τον Putin, υπηρετεί ως πρόεδρος του συμβουλευτικού συμβουλίου της MSC. Εκεί, συνήθως συνοδεύεται από βετεράνους της Ανατολικής Επιτροπής, τον Πρόεδρο της Deutsche Bank, Paul Achleitner, τον διευθύνοντα σύμβουλο της Allianz, Oliver Bäte και τον Πρόεδρο της Linde, Wolfgang Reitzle. Ο Herman Gref, επικεφαλής της ρωσικής Sberbank, είναι επίσης μέλος.
Πράγματι, οι δεσμοί μεταξύ της Ανατολικής Επιτροπής, του MSC και των χορηγών του συνεδρίου είναι τόσο εκτενείς που είναι δύσκολο να πούμε πού τελειώνει η μία ομάδα και πού αρχίζει η άλλη. Επιπλέον, οι απόψεις τους για τη Ρωσία ήταν σχεδόν πανομοιότυπες.
«Τα οράματα για στρατηγική συνεργασία με τη Ρωσία αξίζουν μεγαλύτερης προσοχής», έγραψε το 2018 ο Wolfgang Ischinger, μακροχρόνιος πρόεδρος του MSC.
Ο Ischinger, ο οποίος εκείνη τη χρονιά παρουσίασε τον Lavrov ως «Αγαπητέ Σεργκέι» στη διάσκεψη, ζήτησε επίσης απελευθέρωση του καθεστώτος της βίζας για τους Ρώσους πολίτες. «Οι Ουκρανοί απολαμβάνουν αυτό το προνόμιο, οπότε γιατί να μην συμπεριλάβουμε και τους Ρώσους;» αναρωτήθηκε.
Το αποκορύφωμα της συμμετοχής της Ανατολικής Επιτροπής στο MSC τα τελευταία χρόνια ήταν όταν σε ένα πρωινό γεύμα εργασίας παρευρέθηκαν ο Lavrov καθώς και ανώτεροι Γερμανοί αξιωματούχοι και CEOs. Επίσης, το 2019, ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, Heiko Maas, συμμετείχε σε συνάντηση όπως και ο Mordashov. Ωστόσο, ο Ρώσος μεγιστάνας του χάλυβα είναι απίθανο να επιστρέψει σύντομα, δεδομένου ότι αντιμετωπίζει δυτικές κυρώσεις ως αποτέλεσμα της στενής του σχέσης με το καθεστώς Putin.
Η Ρωσία αποφάσισε να παραλείψει φέτος το MSC, το οποίο πραγματοποιήθηκε λίγες μόλις ημέρες πριν από την επίθεση της 24ης Φεβρουαρίου στην Ουκρανία. Στην τελευταία προσωπική συνάντηση το 2020, ο Πρόεδρος της Ανατολικής Επιτροπής Hermes ενθάρρυνε τους καλεσμένους του να κάνουν πραγματικότητα το όραμα του Putin για μια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών από την ανατολική πλευρά της Ρωσίας μέχρι τον Ατλαντικό.
«Εάν είμαστε χώρια, ούτε η ΕΕ ούτε η Ρωσία θα καταφέρουν να βρουν ένα χρήσιμο αντίδοτο για τη διαίρεση του κόσμου μεταξύ Κινέζων και Αμερικανών», προειδοποίησε.
Το τέλος της σχέσης
Αυτή η χρονιά προοριζόταν να είναι εορταστική, για να σηματοδοτήσει την 70η επέτειο της Ανατολικής Επιτροπής. Αντιθέτως, σήμερα τα μέλη της προσπαθούν να εξηγήσουν πώς έκαναν τόσο λάθος με τη Ρωσία, αν μιλούν καθόλου.
Ένας εκπρόσωπος της οργάνωσης αρνήθηκε να σχολιάσει αυτό το άρθρο. Ο Hermes, ο πρόεδρος, ήταν σε διακοπές και δεν ήταν διαθέσιμος, είπε ο εκπρόσωπος του.
Από τότε που ξεκίνησε η εισβολή της Μόσχας στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο, οι γερμανικές εταιρείες έχουν δεχθεί σημαντική διεθνή πίεση να κλείσουν τις ρωσικές δραστηριότητές τους. Αν και πολλοί το έχουν κάνει, άλλοι, συμπεριλαμβανομένης της Henkel, πιο γνωστής ως κατασκευάστριας του απορρυπαντικού πλυσίματος Persil, και της Metro, της αλυσίδας χονδρικής πώλησης σούπερ μάρκετ, έχουν μέχρι στιγμής αρνηθεί.
Στα τέλη Ιανουαρίου, η επιτροπή διοργάνωσε μια digital πρωτοχρονιάτικη δεξίωση με τη Manuela Schwesig, την πρωθυπουργό του Mecklenburg-Vorpommern, της γερμανικής περιφέρειας-πολιτείας στην οποία εδρεύει το Nord Stream 2. Ευχαρίστησε την επιτροπή για τη σταθερή υποστήριξή της κατά των αμερικανικών κυρώσεων για το έργο, τονίζοντας ότι «ο κρίσιμος διάλογος και η οικονομική ανταλλαγή με τη Ρωσία» πρέπει να συνεχιστούν.
Αυτές οι ελπίδες εξατμίστηκαν με την εισβολή της Ρωσίας. Η Manuela Schwesig, που κάποτε θεωρούνταν καγκελάριος για τους Σοσιαλδημοκράτες, είναι πλέον persona non grata για κάποιους.
Το αγαπημένο της Nord Stream 2 είναι νεκρό, όπως και το όνειρο της γερμανικής βιομηχανίας να χτίσει νέες περιουσίες στη Ρωσία.
Η Ανατολική Επιτροπή, από την πλευρά της, άλλαξε ξαφνικά το σκοπό της. Η ομάδα έχει καταδικάσει την εισβολή της Ρωσίας και έχει υποστηρίξει πλήρως τις δυτικές κυρώσεις. Ο ιστότοπός του έχει πλέον μια θάλασσα από ουκρανικές σημαίες. Και τα μέλη της δεν θα πιουν άλλο τσάι με τον Putin.
